Psikolojik danışmanlık ve terapi süreçlerinde, bireylerin motivasyonunu artırmak ve değişimi desteklemek için birçok davranışsal teknik kullanılır. Bu tekniklerden biri de oldukça etkili ve basit bir ilkeye dayanan Premack İlkesidir.
Peki Premack İlkesi nedir? Yetişkin terapilerinde nasıl uygulanır? Bu yazıda, bu davranışsal yaklaşımı detaylı biçimde ele alacağız. Ayrıca terapi sürecine nasıl entegre edilebileceğini ve danışanların günlük yaşamlarına nasıl katkı sağladığını da örneklerle açıklayacağız.
Premack İlkesi Nedir?
Premack İlkesi, 1965 yılında psikolog David Premack tarafından ortaya atılmış bir davranışsal ilkedir. Bu ilkeye göre:
“Daha olası (hoş) bir davranış, daha az olası (zorunlu) bir davranışı gerçekleştirmek için pekiştireç olarak kullanılabilir.”
Yani bireyin sevdiği ya da sık yaptığı bir davranış, yapmakta isteksiz olduğu bir davranışı teşvik etmek için bir ödül mekanizması olarak kullanılabilir.
Bu ilke, çocuklarda sıklıkla kullanılsa da yetişkin terapilerinde de oldukça etkili ve doğal bir davranışsal motivasyon stratejisidir.
Premack İlkesinin Temel Mantığı
Basit bir örnekle açıklayalım:
- Hoş davranış (yüksek olasılıklı): Dizi izlemek
- İstenmeyen davranış (düşük olasılıklı): Fatura ödemek
Premack İlkesi ile bu iki davranış şöyle bir ilişkiye dönüştürülür:
👉 “Faturaları ödedikten sonra dizini izleyebilirsin.”
Bu yöntemle kişi, keyifli bulduğu davranışı, zorunlu ama kaçındığı bir görev için bir ödül olarak kullanır. Böylece düşük olasılıklı davranışın gerçekleşme ihtimali artar.
Yetişkin Terapilerinde Premack İlkesi Nasıl Uygulanır?
Terapistler, Premack İlkesini özellikle davranışsal terapi, bilişsel davranışçı terapi (BDT) ve motivasyonel görüşme süreçlerinde kullanır. Amaç, danışanın yaşamında kaçındığı, ertediği veya zorlandığı işlevsel davranışları artırmaktır.
İşte kullanım alanları:
1. Erteleme Davranışını Azaltmak
Erteleme, birçok danışanın yaşadığı temel sorunlardan biridir. İşe başlamakta, spor yapmada ya da evi toparlamada zorlanan bireylere, Premack İlkesiyle somut davranış planları yapılabilir.
🔹 Terapide Uygulama Örneği:
“15 dakika e-posta temizliği yaptıktan sonra 10 dakika Instagram’a bakabilirsin.”
Bu, danışanın kontrolü elinde hissetmesine yardımcı olur ve görev davranışına motivasyon sağlar.
2. Alışkanlık Geliştirme
Yeni bir alışkanlık oluşturmak istendiğinde — örneğin meditasyon yapmak, kitap okumak, egzersiz yapmak — Premack İlkesi doğal bir pekiştireç sistemi sağlar.
🔹 Uygulama:
“10 dakika yürüyüş yaptıktan sonra kahvemi içeceğim.”
Bu, hem davranışı başlatmayı kolaylaştırır hem de sürdürülebilir hale getirir.
3. Kendine Bakım Rutinleri Oluşturmak
Yetişkin danışanlar arasında kişisel bakım ve öz şefkat davranışları genellikle ihmal edilir. Bu durum depresyon, tükenmişlik gibi durumlarda daha sık görülür.
🔹 Terapide Kullanımı:
“Dişlerimi fırçaladıktan sonra sıcak duş alacağım.”
Küçük, erişilebilir görevlerin ödüllendirilmesi, bireyin tekrar rutin kurmasına yardımcı olur.
4. Motivasyonel Hedeflerle Çalışma
Premack İlkesi, danışanın kendi belirlediği hedeflere ulaşmasını destekleyen bir yapı sunar. “Zorunlu davranış → Ödül davranış” şeklinde hedef bazlı programlar oluşturulur.
🔹 Örnek:
“Yarım saat iş başvurusuna odaklandıktan sonra 1 bölüm favori dizimi izleyeceğim.”
Terapist burada bireyin motivasyon kaynaklarını keşfederek kişiselleştirilmiş stratejiler geliştirmesine yardımcı olur.
5. Duygusal Yükü Azaltma
Bazı danışanlar için yemek yapmak, ev temizliği, e-posta yazmak gibi görevler büyük bir duygusal yük haline gelir. Premack İlkesi, bu yükü azaltmak için bir davranış çerçevesi sunar.
🔹 Uygulama Örneği:
“Bulaşıkları makineye yerleştirdikten sonra YouTube’da 15 dakika müzik dinleyeceğim.”
Bu strateji, görevle başa çıkma duygusunu artırır ve başarı hissini destekler.
Premack İlkesi ile Çalışırken Terapistin Rolü
Terapist, bu ilkeyi kullanırken danışanın:
- Keyif aldığı davranışları tespit eder,
- Kaçındığı görevleri belirler,
- Bu iki davranışı işlevsel biçimde eşleştirir.
Ayrıca danışanı yönlendirmek yerine katılımcı bir şekilde plan yapar. Bu sayede danışan, sürecin öznesi haline gelir ve iç motivasyonunu güçlendirir.
Premack İlkesi Başarılı Olması İçin Dikkat Edilmesi Gerekenler
- Ödül davranışı gerçekten motive edici olmalı.
Yani kişi için anlamlı ve keyifli olmalı. - Zaman aralığı kısa tutulmalı.
“İşi yaptıktan sonra hemen ödül” ilkesi uygulanmalı. Ertelenen ödül motivasyonu azaltır. - Yüksek olasılıklı davranış sınırlandırılmalı.
Ödül davranışı kolayca ulaşılamamalı ki işlevsel hale gelsin. - Gelişim takip edilmeli.
Terapist, danışanla birlikte davranış değişimini izlemeli ve süreci gerektiğinde yeniden yapılandırmalıdır.
Premack İlkesi Örnekleri (Yetişkin Danışanlar İçin)
| Görev Davranışı | Ödül Davranışı | Planlama Örneği |
|---|---|---|
| 20 dakika ev toparlamak | Kahve içmek | “Evi topladıktan sonra kahve içeceğim.” |
| CV güncellemek | Spotify’da müzik dinlemek | “CV’mi tamamladıktan sonra 15 dakika müzik dinleyeceğim.” |
| 10 dakika yoga yapmak | Sosyal medyada gezinmek | “Yoga yaptıktan sonra 20 dakika Instagram’a bakacağım.” |
| İş e-postalarına yanıt vermek | Sevdiğim bir filmden sahne izlemek | “E-postaları yanıtladıktan sonra 10 dakika film izleyebilirim.” |
Sonuç: Premack İlkesi Basit Ama Etkili Bir Terapi Aracıdır
Premack İlkesi, davranış değişikliğini destekleyen bilimsel temelli, uygulanabilir, kişiselleştirilebilir bir stratejidir. Yetişkin terapilerinde, özellikle düşük motivasyon, erteleme, alışkanlık kazanımı gibi alanlarda önemli katkılar sağlar.
Danışan için sürdürülebilir, gerçekçi ve ödüllendirici planlar oluşturmak, terapinin hem etkisini hem de devamlılığını artırır. Premack İlkesi ile “yapmalıyım” cümleleri “yapabilirim” ve hatta “yapmak istiyorum”a dönüşebilir.
Bir yanıt yazın